- Representeren niet de Hanbali Madhab in Fiqh
- Representeren niet de ‘Aqidah van al-Imâm Ahmad
- Zou je geen Hanbali Fiqh bij moeten bestuderen
- Etc, etc, etc.
- al-Imaam Ahmad zelf
- Abdullaah ibn Ahmad
- Harb al-Kirmâni
- Abu Bakr al-Khallâl
- Abu Sa’îd ad-Dârimi
- Ibn Battah
- Abu ‘Uthmaan as-Sâbunî
- al-Lâlakâ`î
De volgende Munâdharah heeft plaats gevonden tussen mij en een volgeling van deze jonge Azhari “mashaykh”. Alhoewel de volgeling alhamdulillaah nog wat genuanceerder is dan de “Shaykh” zelf en wat fatsoenlijker spreekt, is de beïnvloeding overduidelijk. Persoonlijk had ik overigens niet om deze discussie gevraagd, maar deze persoon probeerde er steeds over te beginnen. Totdat ik aangaf dat ik nou toch wel benieuwd was naar zijn ondervindingen betreffende Ibn Taymiyyah en Mohammed ibn Abd al-Wahhâb. Aangezien hij dit zo stellig steeds maar aangaf, en mijn onderzoekende aard staat altijd open voor nieuwe bevindingen. Nou, soms krijg je waar jezelf om gevraagd hebt zullen we maar zeggen! Ik kreeg een hele lap tekst toegezonden via de mail, welke ik natuurlijk rustig heb doorgenomen. Vervolgens heb ik dit netjes beantwoord, maar helaas zoals dit vaker het geval is : Zeggen veel mensen wel A maar geen B.
Ik zal eerst de toegezonden mail in zijn geheel hieronder plaatsen, daarna vervolgens wederom de tekst uit de oorspronkelijke mail maar dan vergezeld met mijn antwoorden erop. Mijn antwoorden zal ik in het blauw weergeven. Een van de bijkomende redenen voor het publiceren van deze Munâdharah is vanwege het feit dat deze mensen publieke discussies hierover simpelweg verwijderen. Ook al hanteer je alle fatsoensnormen van het academische debat. Een andere reden is omdat ik het belangrijk vind dat men op de hoogte is van dit nieuwe fenomeen welke zijn kop heeft opgestoken in de laatste jaren, allemaal onder het mom van Hanbali Fiqh.
De benamingen zijn veranderd naar Athari (wat verwijst naar mijzelf) en naar Neo-Hanbali, dit omdat het niet belangrijk is wie deze persoon is. Het gaat tenslotte om de inhoud en niet om de namen. In de originele tekst heb ik een aantal zaken rood vetgedrukt en/of onderstreept, dit is dus niet afkomstig van de originele auteur. Ook de roodgekleurde uitroeptekens en vraagtekens zijn van mij afkomstig. Dit heb ik gedaan om een aantal zware uitlatingen te highlighten, omdat dit uitlatingen zijn die men niet zomaar gemakkelijk zou kunnen en mogen uiten zonder een voorganger (salaf) hierin te hebben, en zonder academische argumenten. Bij mijn latere reactie erop zal ik natuurlijk hier ook op ingaan.
De Munâdharah
De Neo Hanbali: Mbt Ibn Taymiyyah, de divergentie in fiqh is zoals eerder aangegeven [in een persoonlijk gesprek welke eerder plaatsvond] niet zozeer problematisch, omdat Ibn Taymiyyah de Usul van de Hanabilah volgde en middels deze methodiek tot enkel andere conclusies is gekomen mbt enkele fiqh zaken. In wezen is hij dus een mujtahid in de madhhab en de fiqh van de Hanaabilah (en ook de andere wetscholen) staan enige mate van verschillende opinies toe. In die zin heeft hij ook geen origineel fiqh/usul boek achtergelaten, waarin hij zijn eigen methodiek uit de doeken doet en zijn eigen fiqh school naar voren schuift.
Mbt Aqidah ligt het iets anders aangezien de Hanabilah van oudsher de hoeders van de Athari Aqidah zijn, gebaseerd op de usul van Imam Ahmad. Ibn Taymiyyah neemt hier duidelijk afstand van(!!), door (onder andere tijdens de debatten over aqidah al-wasitiyyah het verzoek van zijn tegenstanders te weigeren ‘om zijn aqidah werk toe te schrijven aan de school van imam Ahmad’. Iets dat Ibn taymiyyah weigerde te doen (ok, ieder heeft zijn eigen mening, en Ibn Taymiyyah was van mening dat zijn visie op Aqidah een 1 op 1 representatie was van wat de Profeet (vzmh) was, en hierdoor al het andere niet accepteerde).
Waar hij helaas aan voorbij gaat is dat aqidah net zoals fiqh een benadering is van wat een geleerde of een grote groep geleerde verondersteld de ‘juiste’ aqidah te zijn (die de aqidah van de Profeet benaderd en emuleert). Geschiedkundig is dit (en dit is mijn persoonlijke mening) de aqidah van de atharis (of ahlul hadith), want Imam Ahmad was na de mihna de absolute autoriteit op het gebied van aqidah (en ook fiqh en hadith; maar dat is een andere discussie). Deze aqidah van Imam Ahmad die representatief was in zijn tijd voor de ‘juiste’ aqidah is doorgegeven door ontwikkeld en verfijnd. Met deze traditie heeft Ibn Taymiyyah gebroken, door dat hele geschiedkundige traject over te slaan, en te claimen dat wat hij formuleerde de aqidah van de ‘Salaf’ was (en dus de enige juiste versie was).
Naast dat hij deze beweging erg polemisch inzette, ging hij (mijns inziens) dus ook voorbij aan het feit dat wat hij presenteerde gebaseerd is op zijn kennis (die helaas op enkel vlakken niet juist was), visie, uitleg, perspectief op de bronteksten is. Dit laatste punt is met name wat ik ook erg storend vind als het gaat om diehard Salafis (ik bedoel hiermee dat ze niet willen accepteren/inzien dat de aqidah van Ibn Taymiyyah ‘zijn’ visie en perspectief, interpretatie is op de bronnen.
Het feit dat Ibn Taymiyyah vaak zegt: dit is de Madhhab van de Salaf, of de Salaf waren van mening, of de juiste mening, ed. Zijn polemische zinne, die in feite geen objectief waardeoordeel bevatten. Als deze uitspraken (worden 1) ook gesteld door andere groepen, en 2) moeten altijd gelezen worden met de toevoeging ‘ik ben van mening dat …..’ Alleen als het gaat over kristalheldere bewijzen die vrij zijn van meningsverschil, interpretatie kan geclaimd worden dat het ‘de’ aqidah was van de Profeet en de Salaf.
Goed los van dat, kan er worden vastgesteld dat Ibn Taymiyyah breekt met de Athari aqeedah, zoals deze is gereserveerd door de Hanabilah: en dan hebben we het over grote Hanbali geleerden zoals Ibn Qudamah (die mijns inziens in zowel in fiqh en aqidah een meer prominente plaats heeft dan Ibn Taymiyyah, en waar minder ‘ruis’ en ‘problematiek’ rondom is. met andere woorden. Zowel voor als tegenstanders van Ibn Qudamah bevestigde dat zijn aqiedah een sahih representatie was van de Athari aqidah), en zijn er wel degelijk grote als kleinere meningsverschillen tussen hem en de hanaabilah mbt aqidah.
De grootste is:
1) de houding tov de Eigenschappen van Allah; Ibn Taymiyyah heeft echt een radicaal andere benadering op de methodiek mbt de Eigenschappen dan dat enig andere geleerde voor zijn tijd had. Het is te simplistisch om te stellen dat hij de eigenschappen letterlijk nam en hiermee in essentie tashbih deed, of juist helemaal niet.
2) veel van zijn polemiek tov het concept van tafwidh (en waarin hij gevolgd wordt door de Salafis) berust op een onjuist begrip van dit concept: simpelweg gezegd, of hij begreep deze materie niet juist, of hij heeft er bewust voor gekozen om zijn visie op tafwidh te stoelen op een begrip zoals niemand voor zijn tijd dit begreep (ook mbt de uitleg en afkeur van tafwidh heeft Ibn Taymiyyhah een radicaal ander benadering).
3) zijn visie op de kwestie van ‘kasb’. Ook hierin neemt hij een ander standpunt tov de Atharis/Hanbalis.
4) zijn visie op de oneindigheid van de ‘Hel’. In essentie: waar de Atharis (en de mainstream) claimt dat Hel en Paradijs eeuwig zullen bestaan, is Ibn Taymiyyah (en er is enige onduidelijkheid over, maar ik denk dat het zwaartepunt ligt bij de opinie dat hij deze mening wel degelijk had) van mening dat de Hel op den duur zal stoppen met bestaan.
5) er zijn nog enkele andere minder grote issues o.a. het antwoord op het vraagstuk wat er gebeurd met mensen wie de boodschap van Islam niet bereikt heeft en sterven, wat gebeurd er met hen op de dag des Oordeels? En nog andere van dit soort kleinere kwesties.
6 het concept van ’tawassul’ (al is dit in weze een fiqhi discussie) (!?) is ook verschillend tussen Ibn Taymiyyah en de Hanabilah (het is in die zin interessant om te zien wat Ibn Qudamah hierover schrijft in al-Mughni).
Goed: laat voorop staan dat Ibn Taymiyyah in fiqh een mujtahid in de madhhab was en eigen opinies mocht formuleren. Dat hij een zeer groot, unieke en creatieve(?!) denker en geleerde was, die met de (grote) kennis die hij had (creatieve) antwoorden probeerde te vinden op vraagstukken die in zijn tijd wijd verspreid waren. Zijn polemische werken (ondanks dat sommige concepten, ideeën, en standpunten van hem simpelweg onjuist zijn) behoren tot de meest belangrijke, originele en creatieve werken die er zijn. Zijn Radd op de Mantiqi’in is legendarisch, als ook zijn Daar Ta’arud.
Echter, om hem als individu centraal te maken in mijn persoonlijke ervaring van de Din, is mij te riskant. Uiteraard moet iedereen deze afweging zelf maken, maar ik heb ervoor gekozen om als kern ervoor te zorgen dat mijn Din gevormd wordt door geleerden waar minder meningsverschil over is, en waar meer acceptatie over is. Dit geldt zowel voor mijn persoonlijke keuze in fiqh (ik verliet bewust de Salafi aanpak voor de Hanbali aanpak, omdat deze simpelweg meer stabiliteit, en acceptatie heeft; en eerlijk de Ijma is op de vier wetscholen, en ijma is bindend en tot stand gekomen voor de tijd dat er een groep begon te aggeteren tegen het systeem van de vier wetscholen) en aqidah (ik heb bewust gebroken met Salafi aqidah en gekozen voor de klassieke Athari aqidah.
Ik ben me er bewust van dat Salafi aqidah nu gebrand wordt als Athari aqidah, maar dit is onjuist, onrecht, en simpelweg historisch niet te staven)(!?). Voor een sterke fundering op de Din moet iemand (mijns inziens) binnen een geaccepteerd fiqh/aqidah systeem studeren en zich ontwikkelen. Zowel op het gebied van Fiqh als op het gebied van Aqidah vormt Ibn Taymiyyah voor de Hanabilah geen centrale en primaire rol,maar is deze toebedeeld aan andere geleerden. Mijn eigen keuze hierin wordt gevormd door de opvatting dat ik liever de traditie volg van een grote groep geleerden (met de blik gericht op de historische traditie), dan dat ik uitga van het creatief denken van 1 persoon (en vaak ook de interpretatie van hedendaagse geleerden over deze persoon). Maar watt iedereen zelf doet moet iedereen zelf beslissen!
Eerlijk: over Muhammed b. ‘Abd al-Wahhab wil ik geen woorden en tijd besteden. Zijn lezing van de Din (hoofdzakelijk gevormd door eigen ijtihad, het opzij zetten van historische traditie, en een veelal foutieve lezing/interpretatie van Ibn Taymiyyah) staat mij niet aan. Er zijn voldoende kritieken geschreven over hem (sommige meer of minder krachtig dan de ander) en zijn opvattingen. Ik persoonlijk vind de kritieken van al-Shatti en de broer van Muhammad b. Abd al-Wahhab (Sulayman) duidelijk en sterk (maar of een kritiek sterk is, is ook vaak een subjectief oordeel, het is een hele kunst en vaak vrijwel onmogelijk om een kritiek objectief te benaderen. Vooral als het kritiek gericht is op personen die men in enige mate van belang acht). Met name de kritiek van Sulayman (die zelf een grote hanbali geleerde was, evenals zijn vader) gaat ook in op enkel foutieve interpretaties van Muhammad b. Abd al-Wahhab van Ibn Taymiyyah.
Khair, aggi. Excuses voor de lange mail. Ik zit wat te schrijven en heb wat dingen zo uit het hoofd gedaan (excuses als er wellicht fouten in zitten).
Moge Allah jou en mij dichter tot elkaar brengen middels kennis, en ons beide hierin vermeerderen!
Wassalaam,
Mijn antwoord:
Mbt Ibn Taymiyyah, de divergentie in fiqh is zoals eerder aangegeven niet zozeer problematisch, omdat Ibn Taymiyyah de Usul van de Hanabilah volgde en middels deze methodiek tot enkel andere conclusies is gekomen mbt enkele fiqh zaken. In wezen is hij dus een mujtahid in de madhhab en de fiqh van de Hanaabilah (en ook de andere wetscholen) staan enige mate van verschillende opinies toe. In die zin heeft hij ook geen origineel fiqh/usul boek achtergelaten, waarin hij zijn eigen methodiek uit de doeken doet en zijn eigen fiqh school naar voren schuift.
Mbt Aqidah ligt het iets anders aangezien de Hanabilah van oudsher de hoeders van de Athari Aqidah zijn, gebaseerd op de usul van Imam Ahmad. Ibn Taymiyyah neemt hier duidelijk afstand van, door (onder andere tijdens de debatten over aqidah al-wasitiyyah het verzoek van zijn tegenstanders te weigeren ‘om zijn aqidah werk toe te schrijven aan de school van imam Ahmad’. Iets dat Ibn taymiyyah weigerde te doen (ok, ieder heeft zijn eigen mening, en Ibn Taymiyyah was van mening dat zijn visie op Aqidah een 1 op 1 representatie was van wat de Profeet (vzmh) was, en hierdoor al het andere niet accepteerde).
Klopt de Hanabilah waren de hoeders, en om het breder te trekken de Ahl al-Hadieth in het algemeen, maar zeker de Hanabilah waren zeer prominent hierin.
Heb je een bron voor het verhaal dat hij weigerde zijn boek toe te schrijven aan al-Imaam Ahmed? en wat waren zijn argumenten? Ik kan me goed voorstellen – Ibn Taymiyyah kennende – dat hij Aqidah aan geen éne persoon wil toeschrijven. Wat ik heb gelezen over deze munaadharah is dat Ibn taymiyyah zei, nadat hij in die zitting gevraagd werd over zijn Aqidah, :
“Wat betreft de I’tiqaad dan wordt dit niet van mij genomen, en niet van wie groter dan mij is. Integendeel het wordt genomen van Allaah en Zijn Boodschapper en waar de Salaf Idjmaa’ over hebben….’
En dan gaat hij verder en spreekt over het belang van het accepteren van verzen in de Quraan en wat Sahih is overgeleverd in Bukhari en Muslim etc. (Bron : Mawqif Ibn Taymiyyah min al-Ashaa’irah deel 1 pag 179 : Een van de mooiste onderzoeks werken die ik gelezen heb, het is een doctoraal van 3 delen. Je mag het lenen als je er interesse in hebt! In de bijlage vind je pdf versie)
Deze uitspraak van hem is dus juist een bewijs dat hij niet naar zichzelf opriep en dat hij de traditie trouw bleef van de Ahl al-Hadith door (1) naar hen terug verwijzen en (2) naar de consensus van de Salaf.
Waar hij helaas aan voorbij gaat is dat aqidah net zoals fiqh een benadering is van wat een geleerde of een grote groep geleerde verondersteld de ‘juiste’ aqidah te zijn (die de aqidah van de Profeet benaderd en emuleert). Geschiedkundig is dit (en dit is mijn persoonlijke mening) de aqidah van de atharis (of ahlul hadith), want Imam Ahmad was na de mihna de absolute autoriteit op het gebied van aqidah (en ook fiqh en hadith; maar dat is een andere discussie).
Eens. ELK boek is natuurlijk inderdaad een benadering van een persoon, maar de vergelijking met Fiqh vind ik toch niet helemaal opgaan. Bij Fiqh is de toegestane ruimte voor idjtihaad en voor verschillen veel groter, in Fiqh kan/mag men taqlid verrichten. Bij Aqidah is het uitgangspunt dat er geen verschillen daarin toegestaan zijn en dat taqlid in Aqidah niet toegestaan is (dit is een duidelijke asl in de Hanbali Madhab). Ondanks dit gegeven van ruimte voor verschillen en idjtihaad zijn er in Fiqh talloze zaken waarover idjmaa’ is en zaken waar de Noesoes kristalhelder zijn, het is niet van A tot Z een idjtihaad verhaal.
Ik geloof heilig dat al-‘Aqidah in zijn totaliteit correct is overgeleverd aan ons, en dat de waarheid dus wel degelijk in ons midden is op dit punt. Wellicht niet verenigd in één persoon maar zeer zeker wel door de jamaa’ah, met aan het hoofd de Hanabilah en de Ahl al-Hadieth, zij hebben in talloze werken de Aqidah van Ahl as-Soennah vastgelegd en daar kan geen mens meer omheen, dit ligt in het verlengde van de belofte van Allaah om deze religie te beschermen.
Deze aqidah van Imam Ahmad die representatief was in zijn tijd voor de ‘juiste’ aqidah is doorgegeven door ontwikkeld en verfijnd. Met deze traditie heeft Ibn Taymiyyah gebroken, door dat hele geschiedkundige traject over te slaan, en te claimen dat wat hij formuleerde de aqidah van de ‘Salaf’ was (en dus de enige juiste versie was). Naast dat hij deze beweging erg polemisch inzette, ging hij (mijns inziens) dus ook voorbij aan het feit dat wat hij presenteerde gebaseerd is op zijn kennis (die helaas op enkel vlakken niet juist was), visie, uitleg, perspectief op de bronteksten is. Dit laatste punt is met name wat ik ook erg storend vind als het gaat om diehard Salafis (ik bedoel hiermee dat ze niet willen accepteren/inzien dat de aqidah van Ibn Taymiyyah ‘zijn’ visie en perspectief, interpretatie is op de bronnen.
Dit is een hele grote claim over Ibn Taymiyyah, aangezien hij in zijn werken uitvoerig en veelvuldig citeert uit de klassieke werken van de Hanabilah, hoe kan hij dan met deze traditie hebben gebroken? En wie van de ulamaa tijdens zijn leven en na hem van de Hanabilah en anderen heeft deze bewering gedaan? De bewering die jij maakt dat hij gebroken heeft met de traditie en zelfs een eigen Aqidah heeft geformuleerd die vreemd is aan die van de Hanabilah en van Ahl as-Sunnah in zijn geheel, dat is iets wat enorm zou zijn opgevallen bij zijn tijdsgenoten en imaams na hem. En Ibn Taymiyyah heeft hier en daar kritieken gehad van zijn tijdsgenoten, zijn studenten etc over bepaalde masaa`il maar niemand van heeft deze bewering gemaakt? Terwijl men dit soort kritieken van het tegengaan van de Hanbali traditie/madhhab wel heeft geuit over andere Hanaabilah, en dat zij de Aqidah van al-Imaam Ahmed tegengaan. Zoals wat men overlevert over de Tamîmiyyyoen, Ibn ‘Aqiel, Ibn al-Jawzi en andere Hanabilah. Om een voorbeeld uit te lichten wat al-Imaam adh-Dhahabi overlevert in zijn Tarikh:
En zo ook Ibn Radjab in Dhayl Tabaqaat al-Hanbalah :
Dit is slechts een enkele voorbeeld uit velen waar bepaalde Hanabilah bekritiseerd worden voor het tegengaan van de aqidah van al-Imaam Ahmed en de mainstream Hanbali madhhab, Zou Ibn Taymiyyah met een Aqidah gekomen zijn die geheel nieuw is en onbekend in de Madhhab vd Hanabilah dan zou dit 200% door de Imaams vd Hanabilah opgevallen zijn en zou hij kritieken hebben ontvangen zoals ook anderen Hanabilah dit hebben ontvangen. Maar wellicht ben jij wel op de hoogte van deze kritieken en dan sta ik er zeker voor open.
Wat betreft dat hij aangeeft dat de Aqidah die hij presenteert in zijn werken de enige juiste is dan is hij hierin niet anders dan anderen. Elke geleerde wanneer het gaat om de Aqidah presenteert het als enige waarheid en als de madhhab vd Selef. Dat zij hierin niet altijd juist zijn zal ik zeker bevestigen, geen van hen was ma’soem ook Ibn Taymiyyah niet. De enigen die afwijken hiervan zijn de Moderne Ashaa’irah die ineens 3 Aqaa`id willen claimen die dan zogenaamd allen geaccepteerd zijn binnen Ahl as-Soennah? Natuurlijk hebben zij de Aqidah van de Salafiyyah en van ibn Abd al-Wahhaab en Ibn Taymiyyah lekker aan de kant geschoven, zij zouden dan zogenaamde mujassimah zijn en hashawiyyah (opvallend dezelfde retoriek als de mu’ tazilah en jahmiyyah van weleer!?). Maar omdat ze natuurlijk nooit geschiedkundig om de Hanabilah heen kunnen hebben ze daarvoor de Athari Aqidah geïntroduceerd. Hiermee trachten de neo-ashaa’ irah twee madhhabs te claimen voor de Soennieten en sluiten daarmee de Salafiyyah buiten.
(1) De madhhab van Ta’ wiel van de Ashaa’ irah en Maturidiyyah, en dan (2) de Madhhab van at-Tafwiedh, wat zij de Athari ‘Aqidah noemen. Geen geleerde uit de eerste 3 generaties en daarna hebben 3 ‘aqaa`id geclaimd? Zelfs Imaam al-Haramayn al-Juwayni – die de Mutakallimin gretig aanhalen – claimt geen meerdere correcte ‘Aqaa`id. Hij deed taubah van ta`wiel en ging over op Tafwiedh, waarbij hij in de veronderstelling was dat dit de madhhab van de Selef was.
Wat betreft diehard salafis, ik heb persoonlijk niks met de meesten in deze tijd die zich salafi noemen. De meesten zijn ontzettend fanatiek voor hun mini groepje aan geleerden, ze ageren tegen blinde taqlid maar ze verdrinken er zelf in, en ze zijn vooral goed in het opdreunen van een lijstje namen van hedendaagse geleerden waarvan ze zelf de boeken niet eens gelezen hebben.
Het feit dat Ibn Taymiyyah vaak zegt: dit is de Madhhab van de Salaf, of de Salaf waren van mening, of de juiste mening, ed. Zijn polemische zinne, die in feite geen objectief waardeoordeel bevatten. Als deze uitspraken (worden 1) ook gesteld door andere groepen, en 2) moeten altijd gelezen worden met de toevoeging ‘ik ben van mening dat …..’ Alleen als het gaat over kristalheldere bewijzen die vrij zijn van meningsverschil, interpretatie kan geclaimd worden dat het ‘de’ aqidah was van de Profeet en de Salaf.
Deze oesloeb (manieren) vinden we terug in heel veel boeken van Aqidah, met name van de Ahl al-Hadieth, en de moetaqaddimin van de Hanaabilah en Shaafi’iyyah. Alleen al de benamingen van hun werken laten er geen twijfel over bestaan dat zij met hun boeken ‘DE’ Aqidah van Ahl as-Soennah neerzetten. Denk aan:
– Ibn Battah al-Hanbali (387H) en zijn “al-Ibaanah ‘an sharie’ati l-firqati n-Naajiyyah wa Mujaanabah al-firaq al-madhmoemah”Als dat niet polemisch is hhh. Vervolgens zet Ibn Battah meteen de toon vanaf het begin van zijn boek, waar hij meteen van leer trekt en spreekt over a’daa (vijanden) en juhaal en ahwaa etc.
– Ibn Khuzaymah (311H) in zijn werk ‘Kitab at-Tawhid wa Ithbaat Sifaat ar-Rabb’ Hij spreekt meteen in het begin al met termen van koefr van de mu’atillah, en de dhalaalah van ahl al-ahwaa, en met termen zoals idhaar haqqunaa 3alaa baatil mukhaalifienaa.
– al-Imaam al-Berbehaari al-Hanbali (329H) in zijn ‘Sharh as-Sunnah’, waar hij claimt dat de gehele inhoud van zijn boek de aqidah vd selef representeert, hij beweert zelfs dat wie één zaak uit zijn boek ontkent in koefr vervalt omdat die persoon dan de aqidah van selef tegengaat. (op deze uitspraak is hij bekritiseerd door andere hanabilah)
– as-Sabuni (449H) en zijn boek ‘Aqidatu Salaf wa Ashaab al-Hadieth’ de titel zegt genoeg, de oesloeb in zijn boek ook.
– al-Imaam Ahmed zelf en zijn boek ‘ar-Radd alaa az-Zanaadiqah wa l-Jahmiyya’
– al-Imaam ad-Daarimi (280H) en zijn boek ‘Naqdh Uthmaan ibn Sa’ied ‘alaa al-Marisi al-Jahmi al-‘Anied.’
– De legendarische al-Lalakaa`i (418H) en zijn Magnum Opus ‘Sharh Usul I’tiqaad Ahl as-Sunnah wa l-Jamaa’ah’
Al deze werken ontzettend polemisch van aard en ze laten er geen twijfel over bestaan dat zij in de veronderstelling zijn dat zij de Haqq presenteren, en zij schrijven het allen toe aan Ahl as-Sunnah in zijn geheel, en niet aan één imaan van onder de Imaams?
De lijst is echt eindeloos, en de ene titel is nog harder dan de andere, en juist de boeken van Aqidah zijn zeer polemisch, denk alleen al aan Aboe l-Hasan al-Ash’ari en zijn polemieken tegen de Mu’tazilah. Mijns inziens Ibn Taymiyyah hierin uitzonderen is onterecht.
Goed los van dat, kan er worden vastgesteld dat Ibn Taymiyyah breekt met de Athari aqeedah, zoals deze is gereserveerd door de Hanabilah: en dan hebben we het over grote Hanbali geleerden zoals Ibn Qudamah (die mijns inziens in zowel in fiqh en aqidah een meer prominente plaats heeft dan Ibn Taymiyyah, en waar minder ‘ruis’ en ‘problematiek’ rondom is. met andere woorden. Zowel voor als tegenstanders van Ibn Qudamah bevestigde dat zijn aqiedah een sahih representatie was van de Athari aqidah)
Ibn Qudamah is zelf van de moeta`akhhirien van de Hanaabila, tussen hem en Ibn Taymiyyah is slechts 100 jr ofzo? En Ibn Qudaamah daar is juist veel ruis over, omdat hij meerdere bewoordingen gebruikt die verschillend geïnterpreteerd kunnen worden. Daarom zie je regelmatig fanatieke Ashaa’irah met Ibn Qudaamah aankomen zetten, waarbij zij proberen te bewijzen dat Ibn Qudaamah een Moefawwidh was, wat de Ashaa’irah van deze tijd standaard de Athari Aqidah noemen. Hiermee beweren zij dat de Athari Aqidah, en dus de Aqidah van al-Imam Ahmed, Tafwidh was. En dan bedoel ik tafwidh van de ma’naa en niet enkel de (correcte) tafwiedh van de kayfiyyah.
Ik heb 3 onderzoeks werken gelezen omtrent Ibn Qudaamah waarbij de onderzoeker alle uitspraken van hem verzameld uit diverse werken om zo vast te stellen wat nou zijn positie was m.b.t. de Sifaat. De ene onderzoeker wil hem volledig naar ithbaat trekken en de anderen volledig naar Tafwidh. Allaahoe a’lam wat het juiste is, zelf neig ik naar dat hij geen moefawwidh was vanwege duidelijke uitspraken van hem die dit uitsluiten. Maar kortom er is nogal een getouwtrek rondom Ibn Qudaamah. (Ik heb één onderzoek hierover in de bijlage geplaatst.
, en zijn er wel degelijk grote als kleinere meningsverschillen tussen hem en de hanaabilah mbt aqidah.
de grootste is 1) de houding top de Eigenschappen van Allah; Ibn Taymiyyah heeft echt een radicaal andere benadering op de methodiek mbt de Eigenschappen dan dat enig andere geleerde voor zijn tijd had. Het is te simplistisch op te stellen dat hij de eigenschappen letterlijk nam en hiermee in essentie tashbih deed, of juist helemaal niet.
2) veel van zijn polemiek tov het concept van tafwidh (en waarin hij gevolgd wordt door de Salafis) berust op een onjuist begrip van dit concept: simpelweg gezegd, of hij begreep deze materie niet juist, of hij heeft er bewust voor gekozen om zijn visie op tafwidh te stoelen op een begrip zoals niemand voor zijn tijd dit begreep (ook mbt de uitleg en afkeur van tafwidh heeft Ibn Taymiyyhah een radicaal ander benadering).
De Tafwidh welke Ibn Taymiyyah (en de Selef) afkeurt is tafwiedh al-ma’naa van de alfaadh over de Sifaat, waarbij de bewering wordt gemaakt dat de betekenis van de bewoordingen van de Sifaat van Allaah onbekend zouden zijn. Dus Allaah zegt dat Hij istiwaa deed en dan zegt men we weten niet wat istiwaa betekent hier?! Allaah zegt dat Hij een Yad heeft, dan zegt men ja we weten niet wat yad betekent hier?! De latere Ashaa’irah en Maturidiyyah proberen te bewijzen dat deze tafwidh hetgeen is waar de Salaf op waren. Terwijl de Salaf ithbaat deden bij de bewoordingen en hun dhaahir betekenis vanuit de taal, en als het gaat om de haqieqah en de kayfiyyah vd Sifaat dan lieten zij dit over aan Allaah. Dus ithbaat bij de dhaahir van de nusoes en tafwiedh bij de kayfiyyah en de haqiqah. Dus zei zeiden zoals al-Imaam Malik zei (en dit kan toegepast worden bij alle sifaat) al-Istiwaa is ma’loem, m.a.w. we weten wat Istiwaa betekent vanuit de taal, en de kayfiyyah is onbekend.
Er wordt dus een haqiqah en een kayfiyyah bevestigd over de eigenschap, hoe kan dit? Men wist toch de betekenis niet? Het feit dat de Selef een kayfiyyah bevestigen betekent dat zij dus heel goed wisten wat de woorden betekenen en daarom eraan toevoegden zonder kayf, zonder tashbieh, zonder tamthiel etc. Dit alles sluit tafwiedh al-ma’naa uit, want als men niet weet wat istiwaa betekent in dit vers, kan men NOOIT een kayfiyyah ervoor bevestigen. Als men niet weet wat Yad betekent dan hoef je ook geen tashbieh en tamthiel ervoor te ontkennen.
Geschiedkundig kan met dit ook nooit ontkennen, want waar gingen alle polemieken en munaadharaat en vijandigheid dan over tussen de Hanabilah en Ashaa’ irah? Als de madhhab van al-Imaam Ahmed en de Selef Tafwidh was dan wat zou het probleem zijn? En waarom werden de Selef en de Hanabilah uitgescholden als mujassimah en mushabbihah? Deze claim van tafwiedh bij de taalkundige betekenissen van de Sifaat is academisch echt niet hard te maken, hiervoor hebben we Ibn Taymiyyah niet eens nodig, de boeken van de Imaams van de Selef zijn genoeg om deze claim te ontkrachten, laat staan de boeken van de latere Hanabilah zoals Ibn Rajab en anderen. Uit hun bewoordingen wordt duidelijk dat men ithbaat deed bij de dhaahir van de alfaadh over de Sifaat, zij kenden de betekenis ervan vanuit de taal en zij lieten de kayfiyyah over aan Allaah. Dat de betekenissen van de Sifaat bekend waren vanuit de taal wordt ook bevestigd door latere Imaams zoals Ibn Abd al-Bar, al-Qurtubi en anderen. Die duidelijk spreken met dat de aayaat vd Sifaat ‘alaa dhaahiri genomen moeten worden, en haqieqatan en niet majaaz en dat de Istiwaa bi dhaatihi is. Als tafwiedh al-Ma’naa de madhhab van de Selef zou zijn dan zou men nooit met deze termen kunnen komen als haqieqatan en bi dhaatihi etc. Want de betekenis van Istiwaa zou dan onbekend moeten zijn?!
Ik kan talloze uitspraken quoteren maar dat zou deze email te lang maken. In de bijlage heb ik een prachtig werk geplaatst die deze kwestie uitvoerig behandeld.
3) zijn visie op de kwestie van ‘kasb’. Ook hierin neemt hij een ander standpunt tov de Atharis/Hanbalis.
Kasb was een creatieve uitvinding van Aboe l-Hasan al-Ash’ari, en zijn poging om tussen de Qadariyyah en de Jabriyyah te zitten, dit wordt bevestigd door moslimgeleerden als ook westerse academici. Het hele concept is zelfs bij hem begonnen, tenzij je kunt laten zien dat het concept al voor hem gebezigd werd door de Hanabilah? Men claimt met dit concept dat Allaah de faa’il al-haqiqi is van de af’aal van zijn schepping,en niet de dienaar. De daad is maqdoer qadieman, en de dienaar ondergaat slechts de fi’l en verwerft beloning of bestraffing ermee. Aboe l-Hasan stelt dat de daad gebeurt met een qudrah muhdathah van de dienaar, en wanneer deze qudrah muhdathah plaatsvindt bij de dienaar dan is dit door de qudrah qadiemah en dus de faa’il is Allaah en de dienaar is de muktasib van de daad.
Waar heeft al-Imaam Ahmed en de Hanaabilah uit zijn tijd dit ooit zo gesteld? En de conclusie van dit concept is gewoon al-Jabr uiteindelijk. Terwijl de Madhhab van de Selef is dat de dienaar de faa’il is haqieqatan en Allaah is de schepper van de af’aal al-‘ibaad. In het legendarische boekje van al-Imaam al-Bukhari “khalq af’aal al-‘ibaad’ is hierin een duidelijk bewijs, en nergens daarin spreekt al-Bukhari over dat Allaah de faa’il al-haqiqi is, dit zijn helaas de negatieven invloeden van al-Kalaam op al-Imaam al-‘Ash’ari – rahiemahoellaah.
4) zijn visie op de oneindigheid van de ‘Hel’. In essentie: waar de Atharis (en de mainstream) claimt dat Hel en Paradijs eeuwig zullen bestaan, is Ibn Taymiyyah (en er is enige onduidelijkheid over, maar ik denk dat het zwaartepunt ligt bij de opinie dat hij deze mening wel degelijk had) van mening dat de Hel op den duur zal stoppen met bestaan.
5) er zijn nog enkele andere minder grote issues o.a. het antwoord op het vraagstuk wat er gebeurd met mensen wie de boodschap van Islam niet bereikt heeft en sterven, wat gebeurd er met hen op de dag des Oordeels? En nog andere van dit soort kleinere kwesties. 6 het concept van ’tawassul’ (al is dit in weze een fiqhi discussie) is ook verschillend tussen Ibn Taymiyyah en de Hanabilah (het is in die zin interessant om te zien wat Ibn Qudamah hierover schrijft in al-Mughni).
Zover ik weet is het standpunt van Ibn Taymiyyah hierover dat Ahl al-Fatrah een test krijgen in het hiernamaals, omdat zij de boodschap niet gekregen hebben. Wat betreft at-Tawassoel dat is een onderzoek op zichzelf. De term alleen al is mujmal, en het hangt maar net af van de bedoeling die men ermee heeft. Vooralsnog heb ik de kritieken hierover (bijna ALTIJD vanuit de kant van Soofiyyah, Ashaa’irah, Breilwiyyah) niet sterk gevonden.
Ik heb al-Mughni thuis, misschien kun je me verwijzen naar waar ik het kan vinden. En wat is dan niet correct aan het concept van tawassoel bij Ibn Taymiyyah? Waar verschilt hij met de Hanabilah. Ibn Qudamah is niet gelijk aan de Hanabilah, net zoals Ibn Taymiyyah dat ook niet is.
Goed: laat voorop staan dat Ibn Taymiyyah in fiqh een mujtahid in de madhhab was en eigen opinies mocht formuleren. Dat hij een zeer groot, unieke en creatieve denker en geleerde was, die met de (grote) kennis die hij had (creatieve) antwoorden probeerde te vinden op vraagstukken die in zijn tijd wijd verspreid waren. Zijn polemische werken (ondanks dat sommige concepten, ideeën, en standpunten van hem simpelweg onjuist zijn) behoren tot de meest belangrijke, originele en creatieve werken die er zijn. Zijn Radd op de Mantiqi’in is legendarisch, als ook zijn Daar Ta’arud.
Echter, om hem als individu centraal te maken in mijn persoonlijke ervaring van de Din, is mij te riskant. Uiteraard moet iedereen deze afweging zelf maken, maar ik heb ervoor gekozen om als kern ervoor te zorgen dat mijn Din gevormd wordt door geleerden waar minder meningsverschil over is, en waar meer acceptatie over is. Dit geldt zowel voor mijn persoonlijke keuze in fiqh (ik verliet bewust de Salafi aanpak voor de Hanbali aanpak, omdat deze simpelweg meer stabiliteit, en acceptatie heeft; en eerlijk de Ijma is op de vier wetscholen, en ijma is bindend en tot stand gekomen voor de tijd dat er een groep begon te aggeteren tegen het systeem van de vier wetscholen)
Ik zou geen één geleerde als individu centraal willen maken voor mijn religie, geen Ibn Taymiyyah en geen Ibn Qudaamah, want dat is altijd riskant. Juist hierom ben ik altijd benieuwd naar kritieken op geleerden die ik volg.
Wat betreft de Salafi aanpak, ik distantieer me van de meeste moslims die zich selefie noemen, zij vervallen in talloze afwijkingen van de Salafi Manhaj. Vaak zien we dat zij juist met loze uitspraken komen over de 4 wetscholen en dat je deze niet zou moeten volgen blah blah. Maar de selefie geleerden (die je niet op twee handen kunt tellen en niet kunt beperken tot enkel 1 land, of één moskee, of één stichting) zie ik dit niet doen. Sterker nog ik ken geen één selefie geleerde die geen madhab volgt, of zegt dat je geen madhhab moet volgen.
en aqidah (ik heb bewust gebroken met Salafi aqidah en gekozen voor de klassieke Athari aqidah. Ik ben me er bewust van dat Salafi aqidah nu gebrand wordt als Athari aqidah, maar dit is onjuist, onrecht, en simpelweg historisch niet te staven).
Ik heb ooit eens een boek gelezen ik denk ergens in 2014 of 15, echt een dikke pil van rond de 600 a 700 bladzijden wat ik me kan herinneren. Daarin werden deze beweringen ook gemaakt dat de salafiyyah al-mu3aasarah verschillen met de klassieke Hanaabilah, en inderdaad dat Ibn Taymiyyah ook zou afwijken en Mohammed ibn Abd al-Wahhaab etc etc. Ik kwam het boek tegen op de Ash’ari website aslein.net, men was dolblij met het boek en een van hun bekende mashaykh Said Foudah (een fanatieke Ash’ari) prees het boek ook aan. Dit is veelzeggend dat een boek zo ontvangen wordt door de Ashaa’irah. Broeders (die zich aan as-Salafiyyah toeschreven) die studeerden aan de Islamitische Uni in Rotterdam werden ook aan dit boek blootgesteld. Ik heb het boek toen doorgespit en kwam eerlijk gezegd geen sterke punten tegen en ben veel punten stuk voor stuk nagelopen, als ook kritieken erop gelezen.
Als men terugkeerd naar de werken van de klassieke Hanaabilah men tot de conclusie komen dat zaken niet kloppen die in het boek beweerd worden. Het is vooral een modern werk die met terugwerkende kracht de Hanbali madhhab opnieuw vorm wilt geven zodat het past in de huidige academische Ash’ari retoriek van ta’wiel en tafwiedh, wat ook op talloze westerse universiteiten wordt onderwezen in onze tijd. De meeste islamitische universiteiten in europa zijn in handen van mutakallimin, of in ieder geval sterk beïnvloed erdoor. Dit is niet vreemd aangezien de Hanabilah, Ahl al-Hadieth vooralsnog steeds de marginale groep zijn in de wereld.
Voor een sterke fundering op de Din moet iemand (mijns inziens) binnen een geaccepteerd fiqh/aqidah systeem studeren en zich ontwikkelen. Zowel op het gebied van Fiqh als op het gebied van Aqidah vormt Ibn Taymiyyah voor de Hanabilah geen centrale en primaire rol, maar is deze toebedeeld aan andere geleerden.
Mijn eigen keuze hierin wordt gevormd door de opvatting dat ik liever de traditie volg van een grote groep geleerden (met de blik gericht op de historische traditie), dan dat ik uitga van het creatief denken van 1 persoon (en vaak ook de interpretatie van hedendaagse geleerden over deze persoon). Maar watt iedereen zelf doet moet iedereen zelf beslissen!
Eerlijk: over Muhammed b. ‘Abd al-Wahhab wil ik geen woorden en tijd besteden. Zijn lezing van de Din (hoofdzakelijk gevormd door eigen ijtihad, het opzij zetten van historische traditie, en een veelal foutieve lezing/interpretatie van Ibn Taymiyyah) staat mij niet aan.
Er zijn voldoende kritieken geschreven over hem (sommige meer of minder krachtig dan de ander) en zijn opvattingen. Ik persoonlijk vind de kritieken van al-Shatti en de broer van Muhammad b. Abd al-Wahhab (Sulayman) duidelijk en sterk (maar of een kritiek sterk is, is ook vaak een subjectief oordeel, het is een hele kunst en vaak vrijwel onmogelijk om een kritiek objectief te benaderen. Vooral als het kritiek gericht is op personen die men in enige mate van belang acht). Met name de kritiek van Sulayman (die zelf een grote hanbali geleerde was, evenals zijn vader) gaat ook in op enkel foutieve interpretaties van Muhammad b. Abd al-Wahhab van Ibn Taymiyyah.
De kritieken van zijn broer Sulaymaan wat vooral over nadhr en dhab7 li ghayri llaah ging, waarbij zijn broer beweerde dat dit kleine shirk was en dat ibn taymiyyah deze mening ook zou hebben, ik heb beide kanten gelezen. En vondt de kritieken van zijn broer niet bepaald steekhoudend. Maar ik kan het mis hebben, wellicht kun je aanstippen wat je dan precies sterk vond aan deze kritieken?
Khair, aggi. Excuses voor de lange mail. Ik zit wat te schrijven en heb wat dingen zo uit het hoofd gedaan (excuses als er wellicht fouten in zitten).
Moge Allah jou en mij dichter tot elkaar brengen middels kennis, en ons beide hierin vermeerderen!
Einde van de Munâdharah
Een antwoord is vervolgens meer dan een half jaar uitgebleken…
Afsluiting en nabespreking
De beïnvloeding op deze broeder – moge Allâh hem inzicht geven – van deze Neo-Hanbali Azhari’s is overduidelijk. Die gaat zelfs zover dat men uiteindelijk in allerlei tegenstrijdigheden vervalt, zoals dat men broeders adviseert om geen Hanbali Fiqh te bestuderen bij geleerden zoals 0.a.:
ash-Shaykh Muhammed ibn Sâlih al-‘Uthaymîn – rahiemahoellaah
ash-Shaykh Bakr Abu Zayd – rahiemahoellâh
ash-Shaykh Abd al-Muhsin al-‘Abbâd
ash-Shaykh Sâlih al-Fawzân
ash-Shaykh Nâsir al-Barrâk
ash-Shaykh Muhammed ibn Abd al-Wahhâb en alle ‘Ulamaa uit ad-Durar as-Sanniyyah
En ga zo maar verder.
Toen ik hem toen de vraag stelde: “naar wie men dan wel zou kunnen terugkeren uit het Arabische Schiereiland?
Was het antwoordt: Shaykh Bahjat en Shaykh Baa Jaabir, en Shaykh al-Qu’aymi
Beste lezer, wanneer je een simpel en kort onderzoekje doet, kom je erachter dat:
Shaykh Bahjat en Shaykh Baa Jabir jong van leeftijd zijn. Alleen al-Qu’aymi is in de 50. Bahjat is bijvoorbeeld 33. Als ik het dan even op mezelf betrek dan:
Mijn zoon is 15 jaar, en toen mijn zoon nog niet geboren was bestudeerde ik wekelijks Nadhm al-waraqaat in Oesoel al-Fiqh met de uitleg van al-Uthaymin en al-Rawdu l-Murba’i met de uitleg van al-Fawzaan. Toen was Shaykh Bahjat 15 jr!! Dus in die tijd zou ik niet eens naar hen kunnen gaan voor kennis!? Naar wie konden we wel gaan? Naar de leraren van Bahjat zelf. En wie waren zijn leraren?
Ik zal de lezer tot slot overlaten op een antwoord die ik aan deze broeder gaf, nadat hij het advies gaf om naar hen terug te keren i.p.v. de grote en gevestigde geleerden.
Ik beantwoordde hem:
“Als wij dan naar de leraren en mashaykh gaan kijken van Bahjat en Baajaabir, dan zien we dat:
– In hun biografie onder hun docenten talloze bekende Hanbali Salafi mashaykh vernoemd zijn uit Saudi en mashaykh van de Ahl al-Hadith uit Hind en andere plaatsen.
– Dat Bâjâbir al-Usul min ‘Ilmi l-Usul uitlegt van al-Uthaymin!! Logisch want hij studeerde o.a. onder hem en andere duidelijke salafi mashaykh zoals Ibn Bâz, Abdullâh al-Bassâm, Sâlih al-Uthaymin, Abd al-Muhsin al-Abbâd, ‘Atiyyah Mohammed Sâlim, Abdullâh al-Ghudayyân, etc etc etc. (Bahjat deelt veel van dezelfde mashaykh)
– Hij doet veel dawrât samen met Sâlih al-Fawzân en Abd al-‘Aziz ar-Râjihi. Een van de leraren van Bahjat is Sh. Sâlih al-Mahmoed die het werk ‘Mawqif Ibn Taymiyyah min al-Ashâ’irah’ schreef in 3 delen, wat ik jou eerder stuurde via de mail.
Zelfde geld voor al-Qu’aymi, meerdere boeken van Ibn Taymiyyah uitgelegd, hij is zeer actief met het uitleggen van de werken van de alombekende Salafi Shaykh Naasir as-Si’di (de Shaykh van al-Uthaymin), en Naasir as-Si’di was een groot waardeerder van de werken van Ibn Taymiyyah en Ibn al-Qayyim.
Om een lang verhaalt kort te maken :
De drie door jou genoemde mashaykh zijn :
– van de nieuwe generatie jongere mashaykh, die allen Hanbali Fiqh gestudeerd hebben onder Salafi ulamaa en imaams van hun land. Als ook ‘Aqidah
– Ze volgen trouw de madhhab van hun overheid en de universiteiten en het curriculum aldaar, die overbekend Salafi is.
– Ze leggen de boeken uit van de ulamaa waar zij zelf onder gestudeerd hebben zoals al-Uthaymin, Fawzaan, Ibn Baaz etc
– Ze verrichten dawraat met hen, prijzen hen, en verwijzen door naar hen
– Ze zijn qua Aqidah overduidelijk geen mufawwidah
Dus Alhamdulillaah zijn ze zeer actief in dawah en lessen geven, en vooral voor de beginnende niveaus ontzettend profijtvol. Maar sterkere geleerden dan Ibn Baaz, Uthaymin, at-Tuwijri, al-Bassaam, al-‘Abbaad, al-Khudayr, ibn ‘Aqil, al-Fawzaan en talloze andere grote geleerden dat zijn ze objectief waarneembaar niet. Is ook onlogisch want deze mashaykh waren hun docenten.
De vraag is nu: “Waren al deze geleerden op een verkeerde methodiek? Maar hun studenten ineens niet?”
Terwijl zij zelf dit ook nergens beweren over hun eigen leraren, sterker nog zij laten het tegenovergestelde zien? Als het niet hun conclusie is dat Hanbali Fiqh niet genomen zou moeten worden van hun eigen leraren, wiens conclusie is dit dan??
Beste lezer, het antwoord is dat deze conclusies afkomstig zijn van jonge studenten die zich profileren als zijnde Hanbali geleerden zoals o.a. Muhammad Abdul Wahid Al Azhari Al Hanbali en Yusuf Sadiq al-Hanbali en soortgenoten.
Moge Allâh ons allen beschermen tegen de Ruwaybida’s in deze Ummah, en moge Hij ons in staat stellen om kennis te nemen van de Kibâr (groten) i.p.v. de Shighaar (kleintjes).
Zeer interresante stukken broeder, goed leesbaar goed te volgen en van een mooi niveau. Ik zou graag zo iets soortgelijk en kitisch terug willen lezen over deze onderwerpen: Sayyid Qutb, De moslimbroederschap, extremisme in het volgen van mashaayikh etc.
Keep up the good work, goeie stukken, baarakaAllahufeek!
Baraka Allaahu fiek akhi
Wat zou je precies willen weten erover?
JazakumAllahu khayran.
In het artikel wordt aangehaald dat publieke discussies verwijderd worden. Nu heb ik deze site dus eigenlijk gevonden vanwege deze discussies waarin talloze van deze lappen teksten geplaatst en verdedigd worden, deze zijn niet verwijderd en worden gedeeld op fora.
Waarom ga je niet in discussie met Abu Sulayman op Ummah.com
Niemand van de salafis heeft hem nog kunnen weerleggen over deze bovengenoemde zaken.